تاریخ نقاشی در ایران (تألیف رضا حسینی)

مقدمه

به تصویر کشیدن آنچه برخاسته از تصورات است همیشه با انسان همراه بوده و این یکی از رموز پدید آمدن هنر است. چه آن انسانی که در جدال با طبیعت پیرامون خود بود و هم این انسانی که خود را اشرف مخلوقات می‌پندارد و غالب بر طبیعت گاه آن تصورات با خاطرات قومی و قبیله‌ای همراه شده و خود را در نماد و سمبل همان قوم و ملت عیان می کند و گاه این تصورات برخاست از ذهن انسان متمدن و اخیراً جدا افتاده از طبیعت به شکل حقایقی بی پرده از تنهایی انسان معاصر و تجلی می گردد

در هر دو حالت انسان هایی پیروزند که توانستند آن تصورات را بی کم و کاست در جریده روزگار به ثبت رسانده تا آیندگان به تصویری صحیح از زندگی و حرکت بشر به سوی آرمان‌هایش دست یابد.

 هنرمندان و نگارگران هر قوم و ملت از مهمترین گروههای هستند که در این مسیر سهم مهم و بسزایی را ایفا می کنند.  از همان بدو پیدایش بشر بر زمین و از زمانی که انسان توانست به هویت خود پی ببرد، و بعد از چیرگی نسبی بر طبیعت پیرامون، تلاش می‌کند تا با نقش اندازی تصورات خود از پیرامون بودن، زیستن، و بقاء خود را تثبیت نماید.

هنرمندان ایرانی و به تعبیر دیگر نگارگران ساکن در سرزمین ایران از جهات گوناگون توانستند به بهترین نحو خاطرات قومی خود را به تصویر کشیده و در بسیاری از موارد به عنوان پیشتازان در عرصه خلاقیت و نوآوری بدعت گزارشیوه های جدید گشته وبا بهره‌گیری از تجربیات سایر ملل (آن هم به خاطر موقعیت جغرافیایی این سرزمین) هنر خود را به اعلاء درجه از نظر کمی و کیفی برسانند. بر ما آشکار نیست این قسم از هویت بشر که همانا خلاقیت و نوآوری است از چه زمانی آغاز می شود، چرا که تنها آثار به جای مانده می‌تواند ما را در بررسی آن کمک نماید، ولی آنچه از آثار به جای مانده بر می آید از همان زمانی که بشر توانست به وجود خود با عنوان مخلوقی بالاتر و والاتر از هر مخلوق دیگر پی ببرد و بر قوه تفکر و تعقل خود واقف شود، این گونه از تمایلات در بشر زنده می گردد. چه زمانی که برای آرامش روح و روان خود به تصویرگری می پردازد، چه زمانی که برای ارتباط با سایر افراد تصویر گری میکند،  و چه زمانی که تصویر می‌کند و تصورات را در دیگران زنده نماید.

تاریخ نگاری در ایران با سایر تمدنهای بشری نسبتاً متفاوت است. یکی از مهمترین این تفاوت ها نوع نگاه و دیدگاه نقاشان شرقی است که از دیدگاه متفاوت شرقی ها به طبیعت نیز تحت تأثیر قرار می گیرد. ایران یک کشور شرقی است و منظره شرقی یک منظره عرفانی و انتزاعی از طبیعت است. در نتیجه ، در طول تاریخ ، هنرمندان ایرانی نقش انتزاعی ایفا کرده اند ، مگر در مواردی که تسلط بر هنر سایر اقوام ، با میل و یا ناخواسته ، رو به افزایش است.

تفاوت دیگر قدرت هنرمندان ایرانی در گسترش نقشهایشان در سطوح مختلف است. این هنرمند با مهارت و قدرت خلاقانه خود ، طراحی خاصی را با چنین دقت و در سطوح مختلف و متفاوت در آثار هنری ترتیب می دهد که به نظر می رسد هرکدام از این آثار دارای طراحی و نقش خاص خود هستند. از طرف دیگر ، این موضوع باعث ایجاد تنوع در طراحی و نقش می شود. بنابراین ، بر خلاف مغرب ، جایی که این نقاشی معمولاً با تمدن های باستانی و قرون وسطایی و بوم در دوران مدرن همراه است ، در ایران نقاشی روی دیوار یا بوم کاری هنری نبود ، اما علاوه بر دیوار بهترین نمونه است. نقاشی روی سفال ، آثار هنری فلزی ، تصویرگری کتاب و سایر صنایع دستی ، که در همه این موارد این هنرمند با دقت طراحی و نقش خود را بر اساس سطح مطلوب ترسیم کرده است.

نکته دیگر نگاه آیینی نقاش است. به گمان عده‌ای اینگونه نگاه مربوط به بعد از ورود اسلام است و این در حالی است که در اکثر تمدن های پیش از اسلام در ایران، هنرمند همیشه در آثارش یا سعی در نشان دادن مضامینی فرازمینی داشته و یا اگر موضوعات زمینی  دلمشغولی هنرمند است در فضاسازی آثار از نشان دادن همه نمودهای عینی پرهیز می کند و به گونه‌ای فضایی روحانی و معنوی را در آثارش جلو گر می کرده است. (البته مواردی نیز در هنر ایران به چشم می‌خورد که به خاطر نفوذ فرهنگ و هنر مغرب‌زمین آثار هنری کاملاً ناتورالیستی بوده است) این مضامین به خوبی در آثار ساکنان ایران قبل از اسلام مانند ایلامیان، لرستان، فلات مرکزی ایران، هخامنشیان و پس از آن به ویژه ساسانیان به خوبی دیده می‌شود. ذکر این نکته لازم است که نگاه آئینی و نگاه تجریدی به طبیعت پیرامون (که قبلاً به عنوان مهمترین تفاوت عنوان گردید) وابسته به هم می باشند. به تعبیری دیگر،هر نگاه آئینی به هنر مستلزم بیانی تجریدی . ابستره است چراکه بیان حقایق با شیوه های واقعی و طبیعی کمی مشکل به نظر می‌رسد. در هنر آئینی دغدغه هنرمند پرداختن به مضامین حقیقی است.

اما در خصوص این کتاب نکاتی لازم به ذکر است.  اولین نکته هدف از تحریراین کتاب است.هدف این کتاب تطبیق و یا تحلیل رویدادهای نگارگری و نقاشی در ایران با سایر کشورهای جهان نیست.این کتاب فقط به طور مجرد به تحلیل رویدادهای تصویری در ایران زمین از بد تا عصر جدید می پردازد و ذکر تفاوتهای نقاشی در ایران با سایر کشورها به ویژه مغرب‌زمین که در همین مقدمه آورده شده است می‌تواند به خوانندگان  کمک نموده تا به طور کلی هنر این کشور را با سایر کشورها (در صورت آشنایی با هنر آن کشورها) تطبیق نماید.

 این کتاب شامل دو فصل می باشد.  در فصل اول به بررسی نقوش و تصاویر باقی مانده از قبل از اسلام در ایران پرداخته و در فصل بعدی آثار پس از ورود اسلام به ایران بررسی می گردد. همان گونه که توضیح داده شد، تفسیری که ما در این کتاب از نقاشی داریم با تفسیری که معمولاً در کتب نقاشی به ویژه کتاب های تاریخ نقاشی جهان  متفاوت است.

درمغرب زمین به ویژه  بعد از رنسانس، بوم و پانلها آغازگر نقاشی بوده که شیوه‌های بیانی و ترکیب بندی آنها  در سایر آثار تجسمی نیز تأثیرگذار بوده است و این در حالی است که در کشوری مثل ایران تنوع و تکثر در آثار هنری و سطوح گوناگون در این آثار، نقوش ویژه و منحصر به فرد خود را طلب می‌کند و هنرمند طراح نیز با خلاقیت منحصر به فرد خود طرح را برای سطح مورد نظر خلق می‌کند. در بعد از اسلام نیز با رونق کتاب آرایی و تولید کتاب، سبک های تصویرگری و طرح و تزئین آن کتب در سایر آثار هنری تاثیرگذار بوده است. هرچند که طرحهای تزئینی برای نقش اندازی بر روی پارچه، فرش، کاشی و سفال و سایر آثار صنایع دستی نیز جایگاه والا و ارزشمندی در طراحی و تصویر گری ایفاء می نمایند. نقاشی معاصر در ایران که به گونه‌ای بازتاب تاثیر آکادمی ها و مدرنیته در ایران می باشد (به جز مختصر توضیحی در خصوص مکتب سقاخانه) بررسی نگردیده است و آن به این جهت است که هدف از این کتاب پرداختن به تاریخ هنر نقاشی معاصر در ایران نمی باشد.

برای فهم بهتر از زمان وقوع تحولات نقاشی و نگارگری در ایران و به پیشنهاد ناشر و با استفاده از منابع موجود،  وقایع نگاری تاریخی در حاشیه متن اضافه شده است که در خصوص سایر هنر ها و ابداعات هر عصر گفتگو می‌کند. این حواشی در بررسیهای تحلیلی هنر هر دوره و به ویژه آشنا کردن خوانندگان با تحولات در سایر عرصه های اجتماعی و هنری کمک فراوانی می‌کند. چرا که اولاً، تحولات هنری در همه آثار وابسته نمودی یکسان دارند و ثانیاً، پدیده‌ای به نام هنر کاملا با سایر پدیده های اجتماعی و فرهنگی یک جامعه در ارتباط می باشد.

 سعی و تلاش در این کتاب برای پاسداری از ارزش‌های اصیل نهفته در هنر ایران بوده و بیشترین قدردانی اینجانب از تمامی هنرمندان، نویسندگان، مورخین و دلسوزان واقعی درعرصه فرهنگ و هنر (ایرانی و غیر ایرانی)است . زحمات و تلاش‌های آنان میراثی جاودان است  در اختیار، که اگر از آغاز تا کنون آن میراث نبود تلاش من تنها به سرانجام نمی رسید بلکه کاری بیهوده بود.

 این کتاب تقدیم می گردد به روح پاک مادر مهربان و پدر هنرمندم.

بازگشت به انتشارات